Banpalen aan de Hoogen of Spaarndammerdijk

De banpalen aan de Hoogen of Spaarndammerdijk

Inleiding

Aan de Hoogen of Spaarndammerdijk stonden in vroeger tijd twee banpalen in de Spieringhornerpolder tussen Halfweg en Sloterdijk. Een banpaal werd opgericht om de juridische grenzen van een stad aan te geven. Ze markeerde het gebied waarbinnen het stadsbestuur belasting mocht heffen. Tevens was deze paal ook de grens voor de veroordeelden die uit de stad verbannen waren. Deze palen stonden één Duitse mijl uit de stadsmuur, daarom werden deze palen ook wel mijlpalen genoemd. In 1544 verleende Karel V de stad Amsterdam het recht misdadigers en andere ongewenste personen te verbannen tot één Duitse mijl (7,4 km.) buiten de stadspoorten. Zes banpalen langs de voornaamste toegangswegen van de stad markeerden de grens van dit ‘bangebied’. Het was bannelingen op straffe van ophanging verboden het gebied binnen de palen te betreden. Eén van de banpalen, die dateert uit 1794, is te vinden in het dorp Sloten. Deze heeft het opschrift "Terminus Proscriptionis" (uijterste palen der ballingen).

Twee banpalen

Van de banpalen in de Spieringhornerpolder zijn in het verleden drie afbeeldingen gemaakt, namelijk door Rembrandt in 1650 en twee door H.G. ten Cate, één in 1830 en één in 1839. Volgens de huidige bronnen zoud de banpaal afgebeeld door Rembrandt en de banpaal afgebeeld door ten Cate dezelfde paal zijn. Maar dit is niet juist. De banpaal afgebeeld door Rembrandt zou volgens sommige bronnen uit 1624 dateren en stond bij de hofstede Overzaan. Maar de beide vermeldingen zijn niet juist. Deze boerenhofstede ontleende zijn naam aan het feit dat deze lag tegenover de aan de andere kant van het IJ gelegen Zaanstreek. De hofstede Overzaan lag meer in de richting van de banpaal afgebeeld door ten Cate en deze dateerde uit 1624. De banpaal en zijn omgeving getekend door Rembrandt verschillen sterk van de twee afbeeldingen gemaakt door ten Cate. De nieuwe kaart van ’t Baljuwschap van Kennemerland uit het einde van de 17^e eeuw, uitgegeven door de weduwe Nicolaes Visscher, biedt de oplossing. Op deze kaart worden twee mijlpalen vermeld in de Spieringhornerpolder, namelijk de oude mijlpaal en de mijlpaal. De oude mijlpaal staat dichter bij het dorp Sloterdijk. Op de tekening van Rembrandt valt de Hoogen of Spaarndammerdijk buiten beeld. De paal staat dus op een grotere afstand van deze dijk, op de afbeeldingen van ten Cate staat de paal wat dichter bij de dijk en heeft een andere uitvoeringsvorm. De paal die Rembrandt afbeeldde stond ongeveer 7,5 km buiten de stadsring van Amsterdam, die gerealiseerd was vóór 1500. Deze paal zal gezien het besluit van Karel V dateren uit 1544 of kort daarna.

        

 

 

 

 

 

 

 

 

De banpaal bij een boerderij aan de Hoogen of Spaarndammerdijk. Rembrandt van Rijn, ets 1650. Amsterdams Historisch Museum, ontleend aan de website www.geheugenvannederland.nl.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Een gedeelte van de kaart van het Baljuwschap van Kennemerland uitgegeven door de weduwe van Nicolaas Visscher eind 17^e eeuw. In de Spierincx Hoorn polder wordt bij nr. 1 de oude mijlpaal vermeld, die afgebeeld is door Rembrandt van Rijn en bij nr. 2 de mijlpaal afgebeeld door ten Cate. Noord-Hollands Archief, Provinciale Atlas. 

 

 

 

 

 

 

Bij nr. 1 heeft de banpaal ongeveer gestaan die is afgebeeld door Rembrandt. Deel van het kadastrale minuutplan door F.J. Nautz uit circa 1832. Gemeente Sloten, sectie A 2^e blad. Website erfgoedenlocatie.nl

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Een detail van het kadastrale minuutplan door F.J. Nautz. Bij nr. 1 heeft de banpaal  ongeveer gestaan. Perceel 216 is een opvolger van de boerenhofstede die Rembrandt afbeeldde bij de banpaal.

 

 

De tweede banpaal

In 1613 nam het stadsbestuur van Amsterdam het besluit om de stad aan de westkant uit te breiden met onder andere de Jordaan. Deze uitbreiding werd in fasen gerealiseerd. De banpaal die ten Cate afbeeldde staat ongeveer 7,5 km buiten de Prinsengracht. Deze gracht begrenst de eerste fase van deze stadsuitbreiding. Op de afbeeldingen van ten Cate is te zien dat het bovenstuk van de paal is afgebroken. Dit gedeelte van de paal werd terug gevonden in 1927. Op dit bovenstuk is het jaartal 1625 vermeld. Deze paal is dus geplaatst na het gereedkomen van de eerder verrmelde eerste fase en werd het gerechtsgebied van Amsterdam vergroot.

Ten Cate tekende de ban- of mijlpaal die op grotere afstand lag van Amsterdam en jonger was dan de paal afgebeeld door Rembrandt. Toen Rembrandt de oude mijlpaal afbeeldde in 1650 stond de paal uit 1625 er al. De twee afbeeldingen gemaakt door ten Cate tonen verschillen, maar het gaat duidelijk om de zelfde banpaal. Op de twee afbeeldingen zijn de weergegeven boerderijen verschillend. Op de afbeeldingen uit 1830 heeft de boerderij een nabijliggende losse schuur of stal, terwijl op de afbeelding uit 1839 de schuur of stal tegen het woongedeelte is gebouwd. Voor het overige zijn de weergegeven boerderijen gelijk. Ook de omgeving wordt op dezelfde wijze weergegeven. We mogen ervan uitgaan dat ten Cate de twee afbeeldingen heeft gemaakt, vóór en ná een verbouwing van de boerderij. De boerderij op de afbeelding van ten Cate, waarbij de grote schuur of stal tegen het woongedeelte is gebouwd, is goed te projecteren op de plattegrond van de boerderij die getekend is op het kadastrale minuutplan uit ca. 1832, getekend door F.J. Nautz. Bij deze boerderij wordt de plaats weergegeven waar de banpaal staat. Het weergegeven geheel is in overeenkomst met het kadastrale minuutplan en ook de plaats van de paal komt overeen met de plaats van de paal op de kaart uit het eind van de 17^e eeuw. Het is dus zeker dat ten Cate de paal uit 1625 heeft afgebeeld.

 

 

 

 

 

 

 

De banpaal afgebeeld door H.G. ten Cate in 1830. Ontleend aan de website van de Stichting Historisch Halfweg. Origineel Rijksmuseum Amsterdam.

   

De banpaal afgebeeld door H.G. ten Cate in 1839.   Noord-Hollands Archief, Haarlem, de Beeldbank.

Bij nr. 2 staat de boerderij en de banpaal afgebeeld door ten Cate. Bij nr. 3 staat de boerenhofstede Overzaan. Deel van het kadastrale minuutplan door F.J. Nautz uit circa 1832. Gemeente Sloten, sectie A, 1^e blad. Website www.watwaswaar

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bij nr. 2 staat de banpaal. Perceel 93 is de boerderij van erven Johannes Slip. Detail van het kadastrale minuutplan door F.J. Nautz. Gemeente Sloten, sectie A, 2^e blad. Website www.watwaswaar

 

 

 

 

Rond 1830 was de boerderij in bezit van de erven Johannes Slip. De boerderij was kadastraal bekend als perceel 93 in de sectie A van de gemeente Sloten. Ergens na 1886 is de paal afgebroken. Het bovenstuk kwam terecht bij het stoomgemaal in Halfweg. Dit werd hier opgegraven in 1927. Na enige omzwervingen is dit bovenstuk een aantal jaren geleden teruggeplaatst op een rest van de Spaarndammerdijk tussen het Geuzenbos en het nieuwe gemaal in Zijkanaal F. Plaatsing op zijn oorspronkelijke plaats was niet meer mogelijk door industriële bebouwing.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Het bovenstuk van de banpaal op de dijk bij het Geuzenbos. Foto ontleend aan de website van de Stichting Historisch Halfweg.

 

 

 

 

 

Een deel van een kaartblad uit 1903 en een detail hieruit. Nr. 1 de locatie van de banpaal afgebeeld door Rembrandt. Nr. 2 de locatie van de banpaal afgebeeld door ten Cate. Nr. 3 de locatie van Overzaan. Uit de historische Atlas Noord-Holland, Robas Producties, Den Ilp, 1989.

 

 

 

 

 

 

De locaties aangegeven op een kaart uit Google Earth. Nr.1 de banpaal afgebeeld door Rembrandt. Nr. 2 de banpaal afgebeeld door ten Cate. Nr. 3 de boerenhofstede Overzaan. Bepaald met de projectie van de kaart uit 1903 op de kaart van Google Earth.  

J. Morren, oktober 2015.

 

Bronvermelding:

Website Historisch Halfweg, de banpaal, door Gerrit Agterhof.

Website www.IJdijken.nl,  Rembrandt in de Brettenzone.

Website www.files.planviewer.nl/ruimtelijkeplannen, 12.3 Cultuurhistorie.

Website www.geheugenvannederland.nl, banpaal bij Spieringhorn.

Website www.wandelen met de camera.nl.

Website Wikipedia, banpaal.

Website Erfgoedenlocatie.nl

Noord-Hollands Archief, kadaster Sloten.

Noord-Hollands Archief, hypotheken 4.

Jaap Evert Abramse, De derde en vierde uitleg, De grachten van Amsterdam, Bussum, 2014, pag. 20-25.

 

Archief gegevens               

NHA. Kadaster Sloten

De erven Johannes Slip, Sloten.

Sectie A

1 75  weiland

2 78  weiland

3 79  polderwater

4 80  weiland

5 85  polderwater

6 86  weiland

7 87  weiland

8 88  weiland

9 91  tuin

10 92  hooiland

11 93  huis erf            -             -       404/11

12 95  weiland

13 96  weiland

14 97  weiland

15 107 weiland

16 108 weiland

17 109 polderwwater

Geen deel nr.

 

De erven Wouter Slip, Sloten

Sectie A

15 131 huis erf        -       -     436/14

Pieter van Dieden, veehouder, Sloten.

Sectie A

11 93  huis erf      1873 verkoop   317/11    1624/11

Pieter Schuurman, landbouwer, Andijk (Noord-Holland).

Sectie A

11 93  huis erf            -      404/11     -

Deel nr. 868 akte 17.

 

NHA. Hyp. 4 Kantoor Amsterdam

3-12-1871

Pieter van Diesen, melkverkoper en Veehouder, wonende te Amsterdam, verkoopt aan Pieter Schuurman, landbouwer, wonende te Andijk:

Een boerenhofstede met derselven huismanswoning en verdere getimmerten, erve en bijbehorende landerijen, staande en gelegen Speringhorn, gemeente Sloten. Sectie A nr. 75, 78, 79, 80, 85, 86, 87, 88, 91, 92, 93, 95, 96, 107, 108 en 109. Aan de verkoper toebedeeld bij scheiding en verdeling van de boedel van hem en wijlen zijn echtgenote Jannetje Slip op 23-12-1834. Deel nr. 432 akte 1. Koopsom 25000 gulden.